Η Αλεξανδρούπολη με το Βλέμμα στο Μέλλον (4): «Δήμος Αλεξανδρούπολης, Τουριστικός Προορισμός(?)»
Σκέψεις και προτάσεις για την τουριστική ανάπτυξη
Του Χατζόπουλου Ορέστη, υποψήφιου Δημ. Συμβούλου με την παράταξη «Δήμος για Όλους – Πρώτα ΕΣΥ!»
Ο τουρισμός αποτελεί όχι μόνο απλώς την «βαριά» μας βιομηχανία, αλλά τον κλάδο της εθνικής οικονομίας που άντεξε εν καιρώ κρίσης και αναπτύχθηκε με εντυπωσιακό ρυθμό. Ο αριθμός των επισκεπτών «σπάει» το ένα ρεκόρ μετά το άλλο, ενώ με θετικούς ρυθμούς κινούνται οι τουριστικές εισπράξεις όσο και το ποσοστό απασχόλησης και αύξησης επενδύσεων, προσδίδοντας μια σημαντική δυναμική περεταίρω ανάπτυξης για το μέλλον.
Η εικόνα του τουρισμού στην περιοχή
Δυστυχώς η Περιφέρειά μας (με εξαίρεση τη Θάσο) δεν έχει κατορθώσει να αξιοποιήσει αυτή την δυναμική και να καρπωθεί τα οφέλη που απορρέουν από αυτή. Ενδεικτικά για το 2017[1], η Περιφέρεια συγκεντρώνει μόλις το 4,3% των συνολικών αφίξεων (οι μισές κατευθύνονται στη Θάσο), το 2,6 % των διανυκτερεύσεων, το 2% των εισπράξεων, ενώ βρίσκεται στην προτελευταία θέση σε ό,τι αφορά τρεις σημαντικούς δείκτες:
- Μέση δαπάνη ανά επίσκεψη (209€ έναντι 458€ του εθνικού μέσου όρου),
- Μέση δαπάνη ανά διανυκτέρευση (52€ έναντι 68€ του αντίστοιχου εθνικού μ.ό.),
- Μέση διάρκεια παραμονής (4 μέρες έναντι 6,8 του αντίστοιχου εθνικού μ.ό.).
Για να έρθουμε στα δικά μας, η πραγματικότητα δείχνει ότι ο Δήμος Αλεξανδρούπολης, δεν έχει κατορθώσει να ενταχθεί στον εθνικό τουριστικό χάρτη. Η ετήσια ροή επισκέψεων παρουσιάζει μια διαρκή στασιμότητα, εξαρτώμενη κυρίως από τους Τούρκους τουρίστες (μάλιστα, σύμφωνα με την Ομοσπονδία Εμπορίου και Επιχειρηματικότητας Θράκης το προηγούμενο έτος οι αφίξεις από την γείτονα χώρα μειώθηκαν κατά 65 χιλιάδες περίπου, λόγω προβλημάτων της τουρκικής οικονομίας), ενώ οι επενδύσεις σε ξενοδοχειακές μονάδες έχουν παγώσει. Ανάλογη εικόνα παρουσιάζει και η κατανάλωση σε προϊόντα και υπηρεσίες, κινούμενη στα νούμερα που αναφέρθηκαν προηγουμένως.
«Τις πταίει» λοιπόν και η Αλεξανδρούπολη αδυνατεί να επιβιβαστεί στο τρένο της τουριστικής ανάπτυξης όπως άλλες περιοχές? Μια σύντομη ακτινογραφία του τουριστικού προφίλ οδηγεί σε ορισμένα συμπεράσματα. Σε ό,τι αφορά την τουριστική προσφορά, ο Δήμος μας δεν διαθέτει αυτοτελείς τουριστικούς πόλους έλξης, δηλαδή πόλους που θα οδηγήσουν τελικά τον επισκέπτη να αποφασίσει να έρθει στον τόπο μας αντί να επιλέξει άλλους προορισμούς. Οι όμορφες παραλίες, η πλούσια τοπική κουζίνα και οι υψηλών προδιαγραφών ξενοδοχειακές υπηρεσίες δεν μπορούν από μόνες τους να φέρουν μεγάλο όγκο (και υψηλής οικονομικής στάθμης) τουριστών. Οι επισκέπτες της περιοχής έρχονται είτε για λόγους επαγγελματικούς είτε λόγω εγγύτητας (Τουρκία), πρόκειται δηλαδή για ένα μοντέλο «συγκυριακού» τουρισμού.
Όλα αυτά οδηγούν σε μια χαμηλή τουριστική ζήτηση, που περιορίζεται στην «δεξαμενή» επισκεπτών από γειτονικές χώρες (Τουρκία κυρίως και σε μικρότερο βαθμό, Βουλγαρία και Ρουμανία), με όλα τα προβλήματα (εξάρτηση από τις ροές της Τουρκίας) και τις αδυναμίες (λ.χ. χαμηλό εισόδημα επισκεπτών των άλλων χωρών) που συνεπάγεται αυτό. Αποσπασματικές κινήσεις για το άνοιγμα σε νέες αγορές είναι αναποτελεσματικές (τρανό παράδειγμα οι «προσπάθειες» της νυν Δημοτικής Αρχής για προσέλκυση Ρώσων επισκεπτών, που τελικά αυτοί κατέληξαν στην… Καβάλα!).
Συνεπώς, η αύξηση της τουριστικής κίνησης προϋποθέτει πρωτίστως την αναβάθμιση του κομματιού της προσφοράς, δηλαδή τη σύνθεση ενός ολοκληρωμένου τουριστικού προϊόντος, πολυθεματικού και εκσυγχρονισμένου από πλευράς υπηρεσιών, ώστε να «τραβήξει» αφενός τον εν δυνάμει τουρίστα στην περιοχή μας, αφετέρου να μείνει για μεγαλύτερο διάστημα, να καταναλώσει περισσότερο και εν τέλει να φύγει κουβαλώντας στις αποσκευές του, εκτός από τοπικά προϊόντα και λοιπά ψώνια, ευχάριστες αναμνήσεις και μοναδικές εμπειρίες.
Οι νέες τάσεις στην τουριστική αγορά
«Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ’ αυτό μένειν», έλεγε ο Ηράκλειτος και η ρήση αυτή επιβεβαιώνεται και στον τουρισμό. Η τουριστική ζήτηση μεταβάλλεται με ραγδαίους ρυθμούς, ως εκ τούτου οι προορισμοί θα πρέπει να προσαρμόζονται αναλόγως εφόσον επιθυμούν να διατηρήσουν ή/και να αυξήσουν το μερίδιό τους στην εν λόγω αγορά.
Συνοπτικά, οι νέες τάσεις στην τουριστική αγορά φέρουν (μεταξύ άλλων) τα εξής χαρακτηριστικά[2]: α) η μεταστροφή από τις συμβατικές διακοπές στα ταξίδια «εμπειρίας» που προσφέρουν αυθεντικές συγκινήσεις, β) η στροφή σε εναλλακτικές μορφές τουρισμού, γ) η αλληλεπίδραση μεταξύ τουριστών και τόπου προορισμού (επαφή με την τοπική κουλτούρα και τον άνθρωπο), δ) ο αυξημένος ρόλος των ψηφιακών υπηρεσιών (e-Tourism), και ε) η επιθυμία για μεγάλα, πολιτιστικά κυρίως, γεγονότα (events).
Η νέα στρατηγική για τον τουρισμό: από τον «συγκυριακό» στον πολυθεματικό
Η νέα στρατηγική για τον τουρισμό θα πρέπει να ενσωματώσει τα ανωτέρω δεδομένα κατά την διαμόρφωση του τουριστικού της προϊόντος, αξιοποιώντας τα τουριστικά assets που διαθέτει και με γνώμονα την μέγιστη ικανοποίηση των αναγκών/επιθυμιών των επισκεπτών. Στην προσπάθεια αυτή, βέβαια, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η συνεργασία, τόσο κατά τον σχεδιασμό όσο και κατά την υλοποίηση, όλων των εμπλεκόμενων με τον τουρισμό στην περιοχή (Σύνδεσμος Ξενοδόχων, Επιμελητήριο Έβρου, Εμπορικός Σύλλογος, Επαγγελματικά Σωματεία, κ.α.), υπό την αιγίδα ενός ανεξάρτητου φορέα με σκοπό την τουριστική ανάπτυξη και προβολή του τόπου μας ως προορισμού (place marketing).
Στο δια ταύτα, οι προτάσεις μας για τον εμπλουτισμό του τουριστικού προϊόντος εντάσσονται σε ένα μοντέλου που θα ξεδιπλώνεται πάνω σε τρεις θεματικούς πυλώνες, τον τουρισμό πόλης, τον ιαματικό και τον οικοτουρισμό. Αναλυτικά:
Τουρισμός Πόλης (City Break)
Αποτελεί μια ανερχόμενη τάση και αφορά εκείνες τις ομάδες τουριστών που δεν αποζητούν απλώς μια επιφανειακή σχέση με την πόλη που επισκέπτονται, αλλά επιδιώκουν μια βαθύτερη γνωριμία με την ταυτότητά, την ιστορία και τον πολιτισμό της, τους ρυθμούς αλλά και τους ανθρώπους της.
Η μορφή αυτή απευθύνεται στην Αλεξανδρούπολη, η οποία φέρει πολλά ποιοτικά χαρακτηριστικά που μπορούν να την αναδείξουν ως τέτοιο προορισμό. Βέβαια, ακόμη δεν έχει κατορθώσει να δημιουργήσει ένα πιο διαδραστικό προφίλ με τον επισκέπτη, με αποτέλεσμα να αδυνατεί να τον συγκρατήσει για περισσότερο από 2-3 μέρες ή να τον πείσει να επισκεφτεί την πόλη σε περιόδους εκτός θερινής σεζόν. Γενικά, είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι οποιαδήποτε παρέμβαση στην εικόνα της πόλης ή δράση (πολιτιστική, αθλητική κλπ) θα πρέπει να είναι πιο «tourist-oriented».
Μερικά παραδείγματα για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι. Καταρχήν, η ανάπλαση της χερσαίας ζώνης, ένα «φιλέτο» που θα μπορούσε να γίνει σημείο αναφοράς και να «τραβήξει» τον κόσμο προς τα κάτω, αναβαθμίζοντας ολόκληρη της εικόνα της πόλης μας. Όσο φαντασία να διαθέτει κανείς δύσκολα θα μπορέσει να συλλάβει πως ένα γήπεδο handball μπορεί να το πετύχει αυτό. Μια τέτοια περιοχή, πέραν της πράσινης ζώνης, πρέπει να αποβλέπει σε υποδομές υψηλής στόχευσης (εγκαταστάσεις θαλάσσιων δραστηριοτήτων, κέντρα εστίασης και αναψυχής), ώστε να μπορέσει να υποδεχθεί και τους μελλοντικούς επισκέπτες μέσω της Μαρίνας (όταν γίνει αυτή εν πάσει περιπτώσει). Εκμεταλλευόμενος την δύναμη της εικόνας, μια φωτογραφία από το Brighton της Αγγλίας, για να πάρουμε μια γεύση για το ποια όψη θα έπρεπε να έχει η παραλιακή[3].
Ένα δεύτερο παράδειγμα αφορά τις πολιτιστικές δράσεις. Όπως αναφέρθηκε, ο τουρίστας του σήμερα αναζητά μεγάλα πολιτιστικά events. Ως εκ τούτου, η αναβάθμιση των εκδηλώσεων με πιο εξωστρεφή προσανατολισμό είναι για εμάς προτεραιότητα. Ο εμπλουτισμός των «Ελευθερίων» με εκδηλώσεις, προβολές, δρώμενα και ξεναγήσεις γύρω από την ιστορία της πόλης μπορεί να αποκτήσει ένα πιο αναγνωρισμένο στάτους με απτά αποτελέσματα (προσέκλυση τουριστών), όπως ακριβώς συμβαίνει αντίστοιχα με τις Γιορτές της Παλιάς Πόλης στην Ξάνθη. Ομοίως και για την «Γιορτή Κρασιού»: κανένας άνθρωπος με στοιχειώδη αισθητική δεν θα επιλέξει να έρθει λόγω Γιορτής Κρασιού με την μορφή που έχει σήμερα. Γιορτή κρασιού σημαίνει τοπικά προϊόντα, ξεναγήσεις σε αγροκτήματα και οινοποιεία, ενημερωτικές προβολές γύρω από το κρασί και την σύνδεση του με τη τοπική παράδοση και γαστρονομία… μεταξύ άλλων.
Ο σχεδιασμός μας δεν αφορά μόνο τις υπάρχουσες αλλά και νέες εκδηλώσεις, όπως (επιγραμματικά λόγω διαθέσιμου χώρου): α) την αναβίωση «Ναυτικής Εβδομάδας», και β) την καθιέρωση Μουσικού Φεστιβάλ με έθνικ ήχους της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων.
Η πόλη μας διαθέτει επίσης σημαντικά δημοτικά και ιδιωτικά μουσεία (Φυσικής Ιστορίας, Ιστορικό, Εθνολογικό κλπ). Υπάρχει ακόμα χώρος για την ίδρυση νέων που θα αντανακλούν διάφορες οπτικές της τοπικής ιστορίας. Ενδεικτικά, αναφέρουμε μια πρόταση για ίδρυση Μουσείου Υδάτινης Ιστορίας[4] και στέγασή του σε μία εκ των αποθηκών του ΟΣΕ στο λιμάνι, το οποίο θα αναδείξει την πλούσια ναυτική παράδοση της περιοχής μας μέσα από διάφορα εκθέματα όπως φωτογραφικό υλικό, αλιευτικά εργαλεία, ναυτικοί χάρτες ακόμα και παραδοσιακά αλιευτικά σκάφη, μέσα από συνεργασία με το Υπ. Πολιτισμού.
Στο πνεύμα του City Break, δύο ακόμη πολύ σημαντικές δράσεις θα πρέπει να προωθηθούν. Η πρώτη αφορά στην χρηματοδότηση προτάσεων για πολιτιστικά projects καλλιτεχνών (ζωγράφοι, μουσικοί, θεατρικές ομάδες). Να υπενθυμίσουμε ένα ανάλογο project δύο νέων εικαστικών στον Φάρο πριν από δύο καλοκαίρια, που παρουσίαζε μέσα από φωτογραφίες κλπ την ιστορία της πόλης μας στο πέρασμα των τριών αιώνων ύπαρξής της, ένα εξαιρετικό εγχείρημα με τεράστια ανταπόκριση από κατοίκους και επισκέπτες.
Η δεύτερη σχετίζεται με την ανάδειξη της ιστορικής και αρχιτεκτονικής μας κληρονομίας και περιλαμβάνει την συνεργασία με ομάδες εθελοντών ξεναγών για ερασιτεχνικές ξεναγήσεις σε σημαντικά μνημεία του αστικού ιστού, μια κίνηση με μεγάλη απήχηση στην Θεσσαλονίκη (47.000 επισκέψεις πέρυσι) μέσω της πρωτοβουλίας Open House. Μια δράση πολύ σημαντική, καθώς δίνεται και η ευκαιρία στον δημότη να ανακαλύψει άγνωστες πτυχές της ιστορίας της πόλης του. Θα εκπλαγεί κανείς με τον αριθμό[5] των δημόσιων/ ιδιωτικών ιστορικών κτιρίων (διατηρητέων ή μη) που υπάρχουν διασκορπισμένα στη πόλη μας, γι αυτό και αξίζει να τα αναδείξουμε περεταίρω!
Ιαματικός Τουρισμός
Ο ιαματικός τουρισμός έχει βαθιές ρίζες στην Ελλάδα. Περιλαμβάνει μια ειδική κατηγορία τουριστών, που κατευθύνεται αποκλειστικά σε τέτοιες περιοχές λόγω των θεραπευτικών επιδράσεων που έχουν τα νερά τους. Σε περιοχές που αξιοποιούν τις ιαματικές τους πηγές (Αιδηψός, Αριδαία κλπ) αποτελεί σημαντική πηγή εσόδων. Η Τραϊανούπολη δυστυχώς δεν ανήκει σε αυτές τις περιοχές, αφού για χρόνια βρισκόταν σε καθεστώς υπολειτουργίας με ελάχιστους επισκέπτες.
Το «ξεμπλοκάρισμα» της διαδικασίας ανάπλασης ολόκληρου του χώρου, κατόπιν συμφωνίας με την Εφορεία Αρχαιοτήτων, είναι σίγουρα μια θετική εξέλιξη (αν και όταν κατορθώνει κανείς να βρει λύση έπειτα από 9 χρόνια για ένα θέμα πρώτης προτεραιότητας, τότε εγείρεται και ένα ζήτημα αποτελεσματικότητας εκ μέρους της νυν Δημοτικής Αρχής). Σε κάθε περίπτωση, η επαναλειτουργία των 4 οθωμανικών λουτρώνων και η αναβάθμιση του ξενοδοχειακού συγκροτήματος (αν και βρισκόμαστε ακόμη στην φάση ολοκλήρωσης της μελέτης… για να μην προτρέχουμε να πανηγυρίσουμε) μπορεί να δώσει μια νέα ώθηση στον θεματικό τουρισμό.
Βέβαια, για να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα του (για να μην έχει την τύχη που έχει σήμερα) η νέα μονάδα θα πρέπει να λειτουργεί στα πρότυπα μιας σύγχρονης λουτρόπολης (όπως στη φωτογραφία παρακάτω). Αυτό προϋποθέτει:
Λουτρά Πόζαρ, πηγή: www.travelstyle.gr
- Την διαμόρφωση του ευρύτερου χώρου ώστε να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον αισθητικά ελκυστικό για τον επισκέπτη αλλά και χρηστικό από πλευράς δραστηριοτήτων (περιπατητικές διαδρομές κλπ).
- Την οργάνωση και λειτουργία των μονάδων με πνεύμα επιχειρηματικότητας, το οποίο σημαίνει υψηλής ποιότητας (κύριες και συμπληρωματικές) υπηρεσίες και προσωπικό.
- Την δημιουργία προοπτικών δημιουργίας και νέων ξενοδοχειακών μονάδων που θα αξιοποιούν το δίκτυο της γεωθερμίας.
Για όλα αυτά απαιτείται η εκπόνηση ενός ολοκληρωμένου marketing plan τόσο για τον σχεδιασμό του τουριστικού προϊόντος, όσο και σε επίπεδο προβολής και τοποθέτησης στις αγορές-στόχους (διαφήμιση, συνέργειες με tour operators, συμμετοχή μέσω Περιφέρειας σε επιλεγμένες θεματικές τουριστικές εκθέσεις). Δεν αρκεί εδώ να έχεις ένα καλό προϊόν, πρέπει να βρεις τους τρόπους και τα μέσα για να το «πουλήσεις» σωστά.
Οικοτουρισμός
Ο οικοτουρισμός (ή «φυσιολατρικός τουρισμός») συνδέεται με διάφορες δραστηριότητες στη φύση (όπως πεζοπορία, ιππασία, κλπ) ή άλλες πιο εκπαιδευτικού χαρακτήρα (παρατήρηση πουλιών), κατά συνέπεια αναπτύσσεται σε οικολογικά αξιόλογες περιοχές.
Το κριτήριο αυτό εκπληρώνεται στην περίπτωση του Δέλτα. Η επόμενη όπως προϋπόθεση, δηλαδή η ύπαρξη υποδομών και υπηρεσιών, δυστυχώς όχι. Η σχεδόν αδύνατη πρόσβαση στον υγροβιότοπο, η μη λειτουργία του Τουριστικού Περιπτέρου των Φερών, η ανεπαρκής σήμανση και οι ανύπαρκτες υπηρεσίες ξενάγησης (βαρκάδες)[6] έχουν μηδενίσει οποιαδήποτε προοπτική τουριστικής αξιοποίησης της περιοχής. Όταν από 15.000 επισκέψεις και 1.500 περιηγήσεις φτάνεις κοντά στο μηδέν, σημαίνει ότι κάτι δεν κάνεις σωστά.
Η αλλαγή αυτής της εικόνας καταρχήν επιβάλλει την επίλυση όλων των ανωτέρω προβλημάτων, ενώ πρόσθετα πρέπει να γίνουν ενέργειες που θα προσδώσουν μια νέα δυναμική είτε σε ό,τι αφορά στοιχειώδεις υποδομές (προσβασιμότητα, κέντρο ενημέρωσης) είτε υπηρεσίες (λ.χ. οργάνωση επισκέψεων, χρήση νέας τεχνολογίας).
Με αυτόν τον τρόπο θα δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες για να ενεργοποιηθεί και η τοπική επιχειρηματικότητα με νέα προϊόντα και υπηρεσίες (επισκέψιμα αγροκτήματα, βόλτες με άλογα, αθλητικές δραστηριότητες κλπ) που θα συνθέσουν ένα ολοκληρωμένο τουριστικό προϊόν. Μια επίσκεψη αρκεί για να δει κανείς πως έχει στηθεί ο οικοτουρισμός σε άλλες περιοχές, όπως η λίμνες Κερκίνη και Πλαστήρα (βλ. φωτογραφία παρακάτω):
Λίμνη Πλαστήρα, πηγή: http://www.visitgreece.gr
Συμπερασματικές σκέψεις
Αν κάποιος δήλωνε ότι «ο τουρισμός είναι μια πολύ σημαντική υπόθεση για να την εμπιστευτούμε στους πολιτικούς» (παραφράζοντας λίγο την γνωστή ρήση του Clemenceau), το παράδειγμα του Δήμου μας θα τον δικαίωνε. Δεν είναι όμως ακριβώς έτσι. Αν υπάρχει μια ολοκληρωμένη στρατηγική που θα μετουσιώνεται σε συγκεκριμένες ενέργειες και δράσεις, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι πράγματι εντυπωσιακό.
Εδώ, ο ρόλος του Δήμου είναι σαφής και μπορεί να συνοψισθεί σε τέσσερις γραμμές:
- Δημιουργία των απαραίτητων υποδομών που θα απελευθερώνει τις δυνάμεις της τοπικής επιχειρηματικότητας.
- Ανάδειξη όλων των τουριστικών πόλων της περιοχής: από την αρχαία Μεσημβρία στο σπήλαιο του Κύκλωπα, τα ιστορικά κτήρια και μουσεία της πόλης, και από το εκκλησάκι των Αγ. Θεοδώρων στον Ναό της Παναγίας Κοσμοσώτειρας φτάνοντας μέχρι το Δέλτα.
- Αξιοποίηση της νέας τεχνολογίας κατά την υποδοχή των επισκεπτών, την καθοδήγηση και την εξυπηρέτηση τους, όπως: α) εφαρμογή για smartphones με πλήρη τουριστικό οδηγό(ενημέρωση, αξιοθέατα, φαγητό, ποτό, διασκέδαση, κλπ), β) ψηφιακό «βιβλίο επισκεπτών» προκειμένου για την αξιολόγηση των επισκεπτών της περιοχής μας.
- Επικοινωνιακή στρατηγική προβολής και προώθησης σε αγορές τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού.
Μόνο με αυτό τον τρόπο θα μπορέσουμε να πετύχουμε μετρήσιμους στόχους (αύξηση επισκεψιμότητας, μεγαλύτερη διάρκεια παραμονής και κατά κεφαλήν δαπάνη, προσέγγιση νέων αγορών) προς όφελος του Δήμου και των δημοτών του.
Αλεξανδρούπολη, 23/04/2019
———————
[1] Στοιχεία από μελέτη του ΙΝΣΕΤΕ «Ανάλυση Εισερχόμενου Τουρισμού στην Ελλάδα ανά Περιφέρεια και ανά Αγορά, 2017», Ιούλιος 2018.
[2] Πιο αναλυτικά, βλ. «Στρατηγικό και Επιχειρησιακό Σχέδιο Τουριστικής Ανάπτυξης Περιφέρεια Α.Μ.Θ.», Νοέμβριος 2015.
[3] Σχετικά, βλ. ένα ενδιαφέρον άρθρο του Μάνου Λασκαράκη «Αλεξανδρούπολη – Brighton: Δυο πόλεις που μοιάζουν (;)» www.360free.gr.
[4] Βλ. επίσης σχετική πρόταση του Γιάννη Παπαβλασακούδη. https://dimosgiaolous.com/ protasi-idrysis-moyseioy-ydatinis-istorias-thrakis.
[5] Βλ. επίσης σχετικό κατάλογο των ιστορικών κτιρίων της πόλης που συνέταξε το Τ.Ε.Ε. Θράκης: www.teethrakis.gr/drastiriotites/omades-ergasias/istorika-ktiria-aleksandroypolis.
[6] Βλ. σχετικό ρεπορτάζ στην Γνώμη: «Υποβαθμίζεται διαρκώς το Δέλτα του Έβρου», 15/02/2019.
